برندا دنت Bernda Danet استاد ارتباطات و جامعه شناسی دانشگاه می‌گوید:
بیش از 40 سال است که اینترنت دستخوش تحولات چشم گیر و کلاَ غیرقابل پیش‌بینی بوده است. فناوری‌های دیجیتالی، ابعاد فرهنگ ارتباطی و چاپی دنیای ما را به چالش کشیده‌اند.
در عصر حاضر، اینترنت در حال تولید و پردازش فرم جدیدی از رفتار‌های یک انسان اجتماعی، نمودهای جدید فرهنگی و ایجاد تحول در اشکال و نمودهای کهن و سنتی است.
سرعت بیش از حد این تغییر و تحولات، امکان بررسی کلی تحولات را از شما می‌گیرد. مانند عکاسی از شی که به سرعت در حال حرکت است.
در این عصر اینترنت، دست کم تمام افراد به نوعی با شبکه جهانی در ارتباط هستند. در این فناوری، شیوه‌های متعددی برای ارتباط وجود دارد که توضیح و بررسی همه‌انها در این مقاله‌امکان پذیر نیست.
علاوه بر ارتباط ایمیلی (پست الکترونیک) بین دو یا چند نفر، اشکال مهم‌تری از ارتباط گروهی همزمان در این فناوری وجود دارد. در این‌گونه ارتباطات مانند نامه‌های سنتی، بین نوشتن و فرستادن یک پیام و دریافت و خواندن آن از لحاظ زمانی تأخیر وجود دارد.
اولین شکل روش ارتباط همزمان (غیر از فناوری نظامی)، تابلوی اعلانات الکترونیکی بود. امروزه هزاران لیست گفتگو، فهرست پست الکترونیک، گروه‌های خبری Usenet و دیگر روش‌های ارتباط گروهی همزمان به‌افراد امکان می‌دهد تا با وجود پراکندگی جغرافیایی، با خیال راحت حتی شب هنگام و در زمان استراحت با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
نکته جالب در اینجا است که با وجود نقل و انتقالات بسیار میان گستره‌ای از این گروه‌ها، قوانین ثابت ضمنی، سبب بروز الگوها و هنجارهای فرهنگی شده‌است.
ارتباطات آنلاین، نظیر ارسال پیام و چت بخشی از زندگی روزانه میلیون‌ها انسان، بخصوص بین نوجوانان و بزرگسالان شده است. [نتایج باورنکردنی یک تحقیق درباره استفاده کودکان از اینترنت] دنیایی که تنها با واژه ساخته می‌شود و افراد در آنجا در یک فضای خیالی تعامل می‌کنند. معروف‌ترین کتاب در این زمینه را شری ترکل (Sherry Turkle) در سال 1995 نوشته که "زندگی بر روی صفحه: هویت در عصر اینترنت" نام دارد. (Life on the Screen: identityin the Age of the Internet ).
در این کتاب" ارتباطات" از نگاه‌ابزاری بررسی شده‌است. یعنی اینکه چگونه‌اینترنت کاربردهای کاملا ابزاری را به‌ارتباطات بیانی تبدیل کرده‌است. ببینیم...[اینترنت عامل تغییر ارتباطات رسانه‌ای]
ارتباط ابزاری تا ارتباط بیانی
یکی از تحولات مهم در اینترنت تغییر کاربردهای کاملاً ابزاری به کاربردهای بیانی است. رسانه‌های جدید توسعه روابط اجتماعی، بیان احساسات و بروز خلاقیت‌ها را آسان کرده‌اند.
این فناوری، اساساً در حوزه‌های کاری در جامعه به کار می‌رود. با وجود این دانشمندان علوم اجتماعی بسیار دیر متوجه جنبه‌های بیانی نوظهور آن شده‌اند. چرا که‌انها نیز گرایشی ابزاری نسبت به کامپیوتر داشتند. [روزنامه‌ها و اینترنت]
پژوهش‌های اولیه، بر روی تأثیر ایمیل بر ارتباطات کاری و سایر موارد، انجام شد. آنها در این پژوهش‌ها متوجه شدند، اصطلاحاتی نظیر کنفرانس‌های اینترنتی و چت‌های گروهی رایج شده‌است. به همین دلیل مردم مشتاقانه پی گیر چهارچوبی کامل برای پیام‌های مبادلاتی بودند.
پژوهشگران دهه 1980 این فناوری را سرد، ناشناخته و غیر اجتماعی می‌دیدند. چرا که‌از نشانه‌های حضوری نظیر گفتگوی رو در رو محروم بود.[اینترنت خوب یا بد]
به‌اعتقاد من فضای مجازی اینترنت، کندوی پرسروصدایی از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی تا اواخر دهه1990 بود. با آغاز دوره جدید، الگوهای قدیمی به‌الگوهای جدیدتر و امکانات مختلف نظیر؛ فضاهای بازی، تجربه‌های گروه های اجتماعی و ارتباطات تصویری و ویدیویی رنگ باخته‌است.
اینترنت به عنوان فضایی برای تفریح و نشاط
همانطور که جان‌هایزنگ (Johan Huizing) در کتاب خود به نام همو لودنز (Homo Ludens) توضیح داده‌است، تفریح همیشه جزو لاینفک و با اهمیت فرهنگ انسان بوده‌است.[اینترنت شما را شاد می‌کند]
راجر کیلیوس (Roger Caillois) نیز در تعریفی از" تفریح"، 6 ویژگی برای آن در نظر گرفته‌است. این ویژگی‌ها عبارتند از:
• اختیاری: تفریح کردن اجباری نیست.
• اختصاصی: از نظر زمان و فضا مشخص شده و از قبل می‌توان آن را تعریف و برنامه ریزی کرد.
• نامعلوم: مدت آن قابل تعیین نیست، نتیجه نیز قابل پیش‌بینی نیست و به شرکت کنندگان اختیار و فرصت ابتکار و ابداع داده می‌شود.
• بی هدفی و بی‌حاصلی: نه پول ایجاد می‌کند و نه کالا.
• دارای قوانین خاص: با گرد همایی و تصمیم گروهی قوانین مورد نیاز را وضع می‌کنند.
• تظاهر و وانمود سازی: همراهی با آگاهی از یک واقعیت مجازی یا یک امر غیرواقعی که با زندگی واقعی در تضاد است.
تمام ویژگی‌های مذکور به‌استثنای ویژگی دوم، با فعالیت‌های اینترنتی که توام با شادی و نشاط است، همخوانی دارد. چرا که فعالیت‌های آنلاین به زمان و مکان محدود نمی‌شوند..
فضای چت در میان انواع مختلف ارتباطات آنلاین، در ایجاد فضای تفریحی، بسیار مؤثر است. این به دلیل پویایی این فناوری و نیز پنهان بودن هویت افراد است. چرا که شرکت کنندگان در آن احساس مسئولیت کمتری در قبال کارهای خود دارند و به راحتی می‌توانند به‌انجام کاری یا یک شخصیت خیالی تظاهر کنند.
غیر مادی بودن فضای مجازی و انتقال سریع مطالب و... در آن،نقش بسیار مهمی‌در ایجاد فضایی مفرح و شاد دارد.
این فضا از نگاه‌یک انسان‌شناس به نام ویکتور ترنر Victor Turner فضایی بینابینی Liminal space و خالی از هر نوع قوانین و انتظاراتی که عموماً بر زندگی روزمره‌افراد حاکم هستند، نامیده شده است.
فضایی جدید و به لحاظ فرهنگی بدون چارچوب و به نوعی فضایی از تخیل و تجربه‌های جدید است. در فرمهای اجرای این فناوری مانند؛ ایمیل یا برنامه‌ی‌های چت، غالباً هویت پنهان است. این مسئله، مسئولیت در برابر کنش‌ها را کاهش می‌دهد.
راستی، امروزه ما تا چه‌اندازه می‌توانیم، اینترنت را نشاط‌آور و مفرح بدانیم؟
با توجه به صدها میلیون کاربر اینترنت که نوع کارشان با اینترنت، کاملاً با هکرها، برنامه‌نویس‌ها و کارشناسان کامپیوتری، متفاوت است. می توان به جرات گفت که چنین سوال‌هایی در باره‌ان شایسته نیست.
با این وجود، با توجه به گرایش‌های رو به رشد این فناوری بهتر است، ارزیابی نشاط آور بودن اینترنت را بصورت دقیق مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم.
اینترنت هم مانند سایر ابعاد زندگی معاصر متفاوت و پیچیده شده‌است و روز به روز با دنیای واقعی ما ارتباط تنگاتنگی برقراری می‌کند. این مسئله قضاوت را در باره‌ان دشوار می کند.
حال، چرا ارتباط با اینترنت تا این اندازه نشاط‌آور است؟ به‌اسانی نمی‌توان به‌این سؤال پاسخ داد. به عقیده من، چند عامل در این مسئله تاثیر گذار هستند. عواملی چون:
تعاملی بودن
بسیاری از افراد اصطلاح تعامل را بکار می‌برند در صورتیکه به گونه دیگری از آن ادراک می‌کنند. نیکلاس نگروپونت Nicalos Negroponte می‌گوید: ماهیت پویای تعامل دیجیتالی، ناشی از تحول اتم به ذرات یا بدتر از آن رهایی از استبداد مادی گری است.
به طور کلی اغلب تعامل از هر نوعی با کامپیوتر جذاب است. شری ترکل می‌گوید: کامپیوترها امتداد "خود" و یا حتی "خود دوم" محسوب می‌شوند.
کاربران احساس در جریان بودن و بی‌زمانی می‌کنند. حالت سحرآمیز تعامل با کامپیوتر، حتی زمانی‌که بدون مخاطب باشد، این حس در جریان بودن را تقویت می‌کند. چرا که ما پاسخ انتخاب‌های خود را به سرعت دریافت می‌کنیم.
سرعت بالا و استفاده‌اسان، تنوع و گذرا بودن نرم‌افزارها، همگی شادی آورند. جی دیوید بولتر (Jay David Bolter) در کتابش فضای نوشتاری: کامپیوتر، فرا متن و تاریخ نوشتار (Writing Space: the Computer,Hypertext and History of Writing) نوشته‌است:
"نشاط آوری یکی از ویژگی‌های بارز این ابزار جدید است. ادبیات الکترونیکی درست همانند، برنامه‌ریزی کامپیوتری یک بازی است. فرا متن از درون بازی‌های کامپیوتری رشد کرده‌است.
ناپایداری ادبیات کامپیوتری از دو جهت اهمیت دارد: اینکه چون هیچ موفقیتی پایدار نیست، پس هیچ شکستی هم لزوماً دوام نخواهد داشت. دوم اینکه نوعی جدیت در کانون ادبیات چاپی، حتی در نوع کمدی، رمان و طنز آن وجود دارد که ناشی از ثبات صفحه‌های چاپی است."
رویکرد دیگر تعامل، بر استعاره‌ای تئاتر تأکید دارد. رویکردی که برندا لورل در کتابش "کامپیوتر مانند تئاتر Computer as Theatre به‌ان پرداخته‌است.
او نوشته‌است؛ هر چه گزینه‌های ما بیشتر باشند، فرصت انتخاب و اهمیت آنها بیشتر شده و در نتیجه، تجربه ما عمیق‌تر و تعامل با آنها بیشتر می‌شود.
این دیدگاه را هم برای تعامل انفرادی و هم تعاملات گروهی با کامپیوترها می توان بکار برد.
ریچارد لانهام نویسنده کتاب "واژه‌الکترونیک: دموکراسی، تکنولوژی و هنر"، کامپیوتر شخصی را ابزاری اساساً نمایشی می‌بیند. و می‌گوید:
"گذشته‌از سرعت، انعطاف‌پذیری، تعامل و غنای امکاناتش، این فناوری، کاربر را به نوعی "کارگردان" برنامه خود تبدیل می‌کند.
در دهه1980 تحقیقی از کاربران سیستم عامل مکینتاش بعمل آمد. آنها اولین کاربرانی بودند که تجربه‌استفاده‌از کامپیوتر را داشتند و کار با آن را "پرواز کردن"، یا "آزادی تمام و کمال" عنوان کردند.
امروزه هم، صدها میلیون نفر این احساس را با برنامههای ویندوز، ماکروسافت تجربه می‌کنند. [آینده اینترنت از زبان پدر اینترنت]
فضای جدید فرهنگی و اجتماعی
عامل بعدی که سبب لذت بردن از اینترنت است، کیفیت و حالت بینابینی است که در دنیای جدید وجود دارد.
جان پیتر بارلو یک مفسر مشهور فناوری‌های جدید می‌نویسد: در وضعیت فعلی، فضای مجازی وجه تشابهات زیادی با غرب قرن نوزدهم دارد.
فضایی با گستره بی‌حد و مرز، مبهم به لحاظ فرهنگی و قانونی، گزیده و مستقل از هر چیز است.
مقابله با آن دشوار است. مؤسسه‌های بزرگ بسیاری ادعای مالکیت آن را دارند، ولی توانایی اثبات و یا حفظ آن را به عنوان یک دارایی شخصی ندارند.
این فناوری بستر مناسبی برای ایده‌های مطرود قدیمی و ایده‌های جدیدی که در باره آزادی وجود دارد، فراهم ساخته‌است. در حالیکه تا اواخر دهه 1990 فرد می‌بایست مطلب خود را تنها در حیطه‌استعاره مرزی بیان می‌کرد.
گسترش گروه‌های اجتماعی در فضای مجازی چون؛ گروه‌های خبری و فهرست‌های طولانی پستی الکترونیکی که به سرعت خرده فرهنگ‌های خاص خود نظیر قواعد حاکم بر ارتباط و تعامل را گسترش داده‌اند.[آشنایی با شبکه‌های اجتماعی اینترنتی]
در حال حاضر وب سایت‌ها، برنامههای چت یا اتاق های گفتگو، ارسال تصاویر، قوانین و اطلاعات مربوط به گذشته، آینده و نیز وقایع اجتماعی همه و همه با سرعت باور نکردنی در حال توسعه و گسترش هستند و با همان سرعت هم جذب مخاطب می‌کنند.
از طرفی، ناآرامی‌های موجود در رسانه‌ها در خصوص این فضای مجازی سبب شکل گیری قوانینی برای جلوگیری و مجازات جرائم کامپیوتری شده‌است.[کلاهبرداری دیجیتال در عصر اینترنت]
وضع قوانینی برای برخورد با جرائم و مشکلاتی چون؛ هرزه نگاری، نژادپرستی، ارتباطات بی حدو مرز و ... همه‌این تلاش‌ها تنها درجهت اهلی کردن این "اینترنت غرب وحشی" صورت گرفته‌است.
در واقع نبود ناظر به نام "آقای اینترنت" Mr. Internet و بدون حضور مستقیم هیچ ناظر دولتی برای نظارت بر روی رفتار‌ها و نمودهای کاربران باعث این بی نظمی و احساس آزادی بی حد و مرز در اینترنت شده‌است.
در حالیکه بارلو Barlow و هم فکرانش از ماهیت بی‌نظم و غیر کنترل اینترنت خوشحال هستند، بقیه‌از آن انتقاد کرده و برآشفته شده‌اند.
لورنس لیسیگ Lawrence Lessig در کتاب اخیرش "کد و قوانین دیگری از فضای مجازی" Code and Other Laws of Cyberspace ، نیاز به نظم وحاکمیت قانون در فضای مجازی تأکید کرده و از پایان حکومت بی مرزی استقبال می‌کند.
هویت پنهان
عامل دیگری که در اینترنت باعث نشاط کاربران می‌شود، پنهان بودن هویت یک فرد به عنوان کاربر است.
استفاده بیش از حد از برنامههای که به نوعی در پنهان سازی کاربر اینترنتی موفق هستند، نشان دهنده تایید این ادعا است.
برای مثال؛ چت نوشتاری برای کاربران بسیار جذاب است، چرا که هویت فرد را بیش از ایمیل پنهان نگه می‌دارد.
اسم‌های مستعار و متن‌های تایپ شده عجیب غریب، همه ماسک‌های هستند که فرد کاربر برای پنهان کردن هویت خود به چهره می‌زند.
ضرب‌المثل جدیدی رایج شده که می‌گویند: در اینترنت هیچ کس نمی‌داند که شما سگ هستید، یا چیز دیگر.
عدم وجود نشانه‌ها، چه مادی یا اجتماعی و رو در رو نشدن افراد در اینترنت، همه باعث پنهان ماندن هویت افراد شده‌است.
همچنین موجب تغییر هویت و ساخت یک هویت جعلی را آسان می‌سازد . کاربران با شیوه‌های نوین شخصیت‌های مختلفی خلق و ارائه می‌کنند. شخصیت‌های خیالی که تاکنون سابقه نداشته‌است. به‌طور کلی اسم مستعار در برنامه‌ی‌های چت لازم است. کاربران برنامه‌ی چت مطمئن هستند که هر زمان بخواهند، می‌توانند اسم مستعار خود را تغییر دهند.
با این وجود، آنها ترجیح می‌دهند، یک اسم را با دقت انتخاب کرده و طی زمان چت دائماً از آن استفاده کنند.
کاربران در برنامههای چت، شخصیت و اسم مستعاری خاصی از خود می‌سازند. تا برای کسانی که خواهان برقراری ارتباط با آنها هستند، قابل دسترس باشند.
توانایی تغییر آن هویت در هر زمان به‌انها لذت و هیجان بیش از حدی می‌بخشد. کاربران پس از خلق و ثبت شخصیت خود در این برنامه‌ها چون؛ یک حیوان، یک موجود فانتزی و یا حتی یک زوج نظیر شاه و شاهزاده و...، ماه‌ها و سال‌ها ایفای نقش می‌کنند.
ارتباط به زبان غیر مادری، تظاهر به جنسیتی مخالف آنجه که هستند، حتی برخی افراد برای خود جنسیتی خنثی انتخاب می‌کنند و ... تمام اینها رایج ترین بازی و استتار هویت در این برنامههای اینترنتی هستند.
شهروندان شبکه‌اینترنتی
تحقیقات و مطالعات انجام شده در اواخر دهه 1990، اجازه می‌دهد تا حدودی درباره مدل یکپارچه فرهنگ اینترنتی یا فرهنگ مجازی اظهار نظرکرد.
اصطلاح شهروندان اینترنتی (Netizens) در فرهنگ اینترنت، از یک سری عوامل و روش‌های مشترک و رو به رشد فعالیت‌های شبکه‌ای برداشت شده‌است.
عوامل و شباهت ها که بصورت ناخوداگاه و بدون برنامه‌ریزی و هماهنگی بوجود آمده‌است. مواردی که رفته رفته بصورت یک قاعده و به عنوان فرهنگ اینترنتی از طرف همه شهروندان شبکه پذیرفته و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
اصطلاحات مخصوص و رایج یک گروه، طرز نگرش‌ها، مهارت‌‌ها، رسوم و نیز بعضی از هنجارهای رایج اینترنت جزوء این قاعده و فرهنگ محسوب می‌شوند.
اگر چه، دیدگاه دیگری هم در این زمینه وجود دارد، دیدگاهی که می‌گوید؛ اینترنت، اصلاً یکپارچه نیست. چرا که هر گروه اینترنتی با دارابودن مجموعه‌ای از قواعد نسبتاً ثابت، خرده فرهنگ‌ها و دنیای کوچک خود را خلق می‌کنند. دنیای جدیدی که می‌تواند از بسیاری جهات منحصر به فرد باشد.
ارتباطات، هنر و فرهنگ
من در کتاب، بازی سایبر Cyberpl@y در بخش ارتباطات و فرهنگ ، "نمود" را در برنامههای اینترنت، به گونه‌های مختلف بررسی کرده‌ام.
در این بررسی تنها شباهت اندکی بین ارتباطات آنلاین و ارتباطات در فرهنگ شفاهی (فرهنگی بدون نوشتار) بدست آمده‌است، و این شگفت‌آور است.
چرا که در ارتباطات آنلاین نحوه شکل‌گیری و تدوین پیام می‌تواند حتی مهم‌تر از محتوای پیام باشد.
در اینجا می‌خواهم بر دو موضوع تاکید و توضیح دهم:
اول، جنبه‌های هنر کلامی و "نمود" تفریحی در نوع ارتباطات همزمان و غیره.
دوم، شکل جدیدی از هنر دیجیتال مردمی که در برنامههای اینترنتی بوجود آمده‌است.
البته تصاویر ساخته شده‌از عناصر متنی،حروف و دیگر نشانه‌های چاپی، هنر و هم ابزار ارتباطات آنلاین محسوب می‌شوند.
تایپ جازی Jazz
دربخش دیگری از کتاب "بازی سایبر" من به ارتباطات نوشتاری در برنامه‌یIRC به مثابه تایپ جازی پرداخته‌ام.دلیل انتخاب این اصطلاح، نمودیا نوشتن بصورت خودجوش است که به نوعی بداهه نویسی محسوب می‌شود. ماهیت تعاملی این واسطه (علاوه بر نبود شناخت ویژگی‌های تایپیست) ما را متوجه سبک، نوع پیام و محتوا می‌کند.
ریچارد باومن (Richard Bauman) یک فولکلوریسم شناخته شده و دانشجوی ارتباطات مردم نگارانه است. او در مقاله معروفش، "هنر کلامی‌به مثابه "نمود"Verbal Art as Performance می‌نویسد:
"نمود"، به معنای اتخاذ مسوولیتی برای نشان دادن شایستگی بر قراری ارتباط، شیوه، مهارت و تأثیرگزاری و... است.
"نمود" بیان از نقطه نظر اجرایی و ارزیابی روشی است که مطابق آن اجرا شود. "نمود" از نقطه نظر مهارت نسبی، تاثیرگذاری نمایش اجرایی، صلاحیت و شایستگی که سبب آگاهی از بیان شده و به مخاطب اجازه می‌دهد تا با دقت بیشتری به‌اجرا کننده توجه کند.
در بخشی از کتاب نقش مهم "نمود" مطالعه و بررسی شده است. در این بخش شرکت‌کنندگان در یک بازی‌نمایشی برای کشیدن مجازی سیگار شرکت می‌کنند.
بسیار جالب است که شرکت کنندگان از طریق کلمات و نشانه‌های تصویری وانمود به کشیدن سیگار می‌کنند.
می‌توان آنچه را که رخ می‌دهد، تصور کرده و آنچه را که در مسیر انجام کار روی می‌دهد، مفهوم‌سازی کنیم.
در این نمایش دو مرحله‌از وانمود سازی روی داده‌است. تمام این وانمود سازی توسط همکار من، لوسیا، اجرا شده‌است.
لوسیا در این تحقیق با فردی که نام مستعار "تندر" داشت، بصورت آنلاین ملاقات می‌کند.
درست در زمان ارتباط این دو، افراد دیگری نیز بی‌مقدمه وارد گفتگوی آنها در برنامه ویدWeed می‌شوند.
در نتیجه چون از موضوع بحث خبر نداشتند، با بی توجهی مسیر تحقیق آنلاینی را کاملا تغییر دادند. بطوریکه تمامی‌بداهه نویسی‌ها توسط تندر و کانگ فردی که‌اتفاقی وارد این برنامه شده بود، انجام شد.
جالبترین بخش این ارتباط زمانی بود که آنها مراحل مختلف کشیدن سیگار را بصورت نوشتاری، تصویری و صوتی، روشی که تا اندازه‌ای شبیه به کتاب‌های تصویری فکاهی است، اجرا می‌کردند.
تندر، دود را به شکل حرف s نشان می‌دهد و همزمان صدا نیز با کشیدن سیگار پخش می‌شود.
کانگ و لوسیا در واکنش به‌این وانمود سازی هوشمندانه با ارسال ایکن Smiley به عنوان چشمک، چشمک زدند. تندر آنچنان تحت تأثیر "نمود" خود قرار گرفته که چنین تایپ می‌کند: WOW ...
متأسفانه فرصت توضیح و تفسیر این تحقیق در اینجا وجود ندارد. چرا که همه چیز به زمان اجرا یعنی هنگامی‌که ارتباط آنلاین برقرار می‌شود، بر می‌گردد.
